Op dinsdag 21 juni 1949 stichtten negen Mortselse gemeentebedienden de Mortselse Heemkundige Kring. Zij wilden een aanspreekpunt zijn over de geschiedenis van Mortsel, gegevens en voorwerpen opslaan, hun kennis openbaar maken en vergeten gebeurtenissen ophalen. Het gemeentebestuur stond positief tegenover dit initiatief en liet de Kring toe om voor hun maandelijkse bijeenkomsten de vergaderzaal van het college in het oude gemeentehuis te gebruiken. In de zaal mochten ook de voorwerpenverzameling en de geschriften opgeborgen worden.
De kring werkt mee aan de open-monumenten- en erfgoeddagen, richt tentoonstellingen in, helpt studenten met hun eindwerk, publiceert tal van jaarboeken en brochures, verleent haar medewerking aan andere projecten van de stad en staat de bevolking bij met historische opzoekingen.
De inhoud van de bibliotheek is erg divers. Ze is geordend volgens het SISO-trefwoordensysteem dat in de meeste openbare bibliotheken wordt gebruikt. De onderzoeker vindt er publicaties van kringen en verenigingen uit de regio (ca. 1900-nu), evenals een ruim aantal boeken van auteurs die in Mortsel geboren zijn of er hebben gewoond. Het begrip ‘auteur’ wordt erg ruim geïnterpreteerd, wat voor een rijke collectie zorgt. Zowel ‘literaire auteurs’ (bv. Ernest Claes en Ward Ruyslinck), als historici (bv. Bruno Dewever) en meer vulgariserende schrijvers komen aan bod. In de bibliotheek worden ook boeken rond algemene geschiedenis en hulpwetenschappen bewaard en is er een verzameling schoolboeken, missaals en kerkboeken, waarvan de oudste exemplaren uit de 18de eeuw dateren.
De bibliotheek bevat ook heel wat tijdschriften (ca. 100 strekkende meter). Ze handelen voornamelijk over volkskunde, heemkunde en -al dan niet regionale- geschiedenis. Daarnaast heeft de vereniging consequent een aantal kranten en weekbladen bijgehouden. Vooral de regionale tijdschriften, veelal uitgegeven door verenigingen, hebben bijzondere onderzoekswaarde: Cine2000, ACW actief, Bel’ken trek… Ook periodieken van personeelsverenigingen worden bijgehouden, zoals van Agfa Gevaert (vanaf ca. 1953).
Bidprentjes en rouwbrieven geven een uniek beeld van een gemeenschap. De collectie bidprentjes beslaat ca. 10 000 stuks, de rouwbrieven ca. 5000. Beiden gaan ze terug tot de tweede helft van de 19de eeuw. De kring heeft ook een aanzienlijke collectie geboortekaartjes, communieprentjes en huwelijksaankondigingen, waarvan de oudste uit 1945 stammen.
De kring bezit een zeer uitgebreide en gedetailleerde fototheek. De verzameling wordt ontsloten met een trefwoordensysteem en bevat naast straatzichten van Mortsel en omstreken een aantal andere thema’s: economie (firma’s, middenstand, ambachten e.a.), evenementen, personalia en gebouwen. De collectie prentkaarten werd verwerkt tussen de foto’s. Er wordt ook een oudere collectie foto’s op glasnegatieven bewaard die de kunstwerken van Juliaan de Vriendt weergeeft en ook beelden van het Hof ter Varent en Valkeniers bevat.
De onderzoeker kan in het documentatiecentrum een 100-tal kaarten en een 60-tal plannen inkijken. De kaarten zijn gedateerd tussen 1713 en 2000. Het gaat zowel om kopieën als om originele kadasterkaarten, stratenplannen en wegenkaarten, historische kaarten, toeristische kaarten, kaarten van spoorwegen en waterwegen. In de plannenkasten vindt men zowel plannen van het gemeentehuis (1960) als van kerken (1929-1950), het Mayerhof, de woonkern Populieren (ca. 1904) en de Sint-Lutgardisschool (ca. 1949).
De kring verzamelde ook een 70-tal affiches: verkiezingsaffiches (1965-200), aankondigingen van filmvertoningen in de Mortselse bioscopen (1950-1970), een voorstelling in een Antwerps Cabaret (1900), schoolwandplaten (1950-1970), enkele aanplakbiljetten uit WO II en recente aankondigingen van evenementen en openbare verkopen in het Mortselse.
Ook een aantal niet-gepubliceerde archiefbronnen kunnen voor de onderzoeker interessant zijn. Een eerste reeks archieven zijn kopieën van de parochieregisters van de Heilig-Kruisparochie (1886-1950) en de Sint-Benedictusparochie (1792-1968). Daarnaast zijn er kopieën van de reeks ‘schepenaktes’ (1557-1796) uit het Rijksarchief Antwerpen. Ook interessant zijn de originele archiefstukken die verschillende Mortselse verenigingen door de jaren heen bij de kring hebben gedeponeerd: Biljartclub Excelsior (verslagboek, ca. 1930), Kunstkring Sirkel (ca. 1968-1998) en Vaderlandse ereteken (verslagboek, ca. 1950).
De collectie bevat heel wat audiomateriaal en beeldbanden. Heel boeiend zijn de interviews met inwoners van Mortsel (periode 1970-2000) over een diversiteit van thema’s. Ze werden gemaakt als bron voor artikels in ’t Periodiekske, een lokale krant waarvan de kring een uitgebreide reeks bewaart. Voor beelden bij de verhalen kan men zijn gading vinden in de 50 beeldbanden en videocassettes met opnames van openbare en privégebeurtenissen in Mortsel: processies, huwelijken, jubilea en vieringen.
Ten slotte heeft ook deze kring de rijkdom van kranten en weekbladen ontdekt en legde men een reeks thematische dossiers aan over allerlei thema’s i.v.m. Mortsel. In de themamappen vindt de onderzoeker informatie die tot het jaar 1900 teruggaat. De mappen zijn opgebouwd uit artikels uit periodieken, aangevuld met folders, nota’s, enz.
