In Antwerpen kennen we enkele bekende reuzen zoals Druoon Antigoon en Pallas Athena. Ze zijn de oudste reuzen van de stad, samen met de dwergreuzen van Borgerhout, maar ook hier in de zuidrand van Antwerpen hebben er enkele grote vriendelijke reuzen gewoond. Sommigen hiervan zijn nog steeds actief, zoals je op de kaart kan terugvinden, anderen zijn reeds verdwenen (Leopold en Astrid van Venerho uit Hove en Snotterke en Nachtwacht uit Waarloos).
Reuzengebruiken
Al eeuwen zitten reuzen in ons geheugen gegrift als figuren uit volksverhalen en sprookjes. Reus Goliath uit de Christelijke en Joodse leer is wellicht de bekendste. Uit de Griekse mythologie kennen we bijvoorbeeld Atlas die de wereld op zijn schouders draagt. In sommige verhalen stellen de reuzen helden, goden of helpers voor, maar ze kunnen evengoed als monsters worden afgebeeld. Ze zijn de belichaming van universele thema’s zoals macht, angst, religie en cultuur.
Een eeuwenoude traditie
Sinds de Middeleeuwen krijgen reuzen in heel wat Europese landen de vorm van grote poppen die meelopen in (religieuze) processies tijdens kermissen. De 16de eeuw was een echte gouden tijd voor de reuzen en hun ommegangen. Tijdens de Verlichting en de Franse Revolutie in de 18de eeuw kwam er heel wat protest tegen reuzen en werden er dan ook een aantal vernietigd of verboden. Dit had als gevolg dat de reuzentraditie in veel landen verdween. Vanaf de Eerste Wereldoorlog kende de reuzenpopulatie een ware babyboom. Tijdens de twee Wereldoorlogen komt deze groei tijdelijk tot stilstand, maar vanaf 1950 zet deze zich onverminderd voort. Niet alleen komen er nieuwe reuzen bij, ze worden ook in nieuwe plaatsen geboren. Tot in de 19de eeuw waren vooral stadsreuzen populair, de laatste 100 jaar zijn de reuzen echter een typisch fenomeen voor plattelandsgemeenten. In België, Noord-Frankrijk en Spanje houdt ze echter tot op de dag van vandaag stand.
In België zijn er tot op de dag van vandaag naar schatting zo’n 1500 reuzen, waarvan de oudste al honderden jaren oud zijn. Denk maar aan het Ros Beiaard van Dendermonde en Gouyasse (Goliath) van Ath uit de late 15de eeuw en de Reus van Mechelen uit 1492. De Reus van Mechelen vormt samen met de Reuzin (1549), Grootvader (1600) en de reuzenkinderen Janneke, Mieke en Claesje (1618) de oudste voltallige reuzenfamilie van België.
Identiteit en uiterlijk
De identiteit van een gemeenschap, stad, dorp of vereniging wordt veelal weerspiegeld door de reuzen. Ze worden dan ook vaak beschouwd als bevoorrechte inwoners. De reus kan de vorm aannemen van een man, vrouw of kind, maar soms kan het ook om een (fabel)dier gaan. Ze kunnen verwijzen naar figuren uit bekende volksverhalen of gebaseerd zijn op historische figuren, (patroon)heiligen of personages uit de bijbel. De identiteit van de reus kan ook gebaseerd zijn op dorpsfiguren, streekproducten of een spotnaam van de bewoners van een buurt, wijk of stad.
Een reus herken je meestal aan zijn grote lengte. De grootste reus van België, Jan Turpijn II van Nieuwpoort, is maar liefst 10,4 meter hoog en weegt 750 kg. Om deze reus te laten voortbewegen zijn niet minder dan 24 dragers nodig, waardoor hij zichzelf de grootst gedragen reus van Europa mag noemen! Lang niet alle reuzen zijn zo gigantisch, denk maar aan de reuzen die kinderen voorstellen. In Borgerhout is er al sinds 1712 een dwergreuzenfamilie die niet veel groter zijn dan de mens.
Bouw van een reus
Het maken van een reus is een werk van vele handen. Het hoofd is meestal het werk van een lokale kunstenaar creatieveling, dat samen met de armen en handen tot voor elke decennia van papier-maché werd gemaakt of uit hout werd gesculpteerd. De dag van vandaag worden hiervoor modernere materialen gebruikt zoals polyester. Het lichaam werd vroeger gemaakt uit rotan dat door mandenvlechters werd gevlochten. Sinds enkele decennia wordt het lichaam ook gemaakt uit metalen buizen, ijzerdraad en piepschuim.
Het lichaam kan worden gedragen op de schouders door een draagstructuur in de reus, of tegenwoordig wordt het reuzenskelet volledig op wieltjes geplaatst.
Het op maat maken van de kledij voor de reus is een taak voor de (vrouwelijke) leden van een gilde of vereniging. De kledij verwijst vaak naar de identiteit van de reus. Zo kunnen de gebruikte kleuren overeen komen met die van het wapenschild van een stad of vereniging die de reus vertegenwoordigd. Na verloop van tijd kan de kledij verslijten, waardoor de reus een nieuwe outfit kan krijgen, al dan niet aangepast aan de laatste nieuwe mode. Het onderstel dient ook al eens vervangen te worden, waardoor er hier veel van verdwenen zijn.
Reuzen en rituelen
Wist je dat het leven van een reus erg gelijkend is op deze van de mens? Reuzen kunnen namelijk ook gedoopt worden, huwen en kinderen krijgen.
De geboorte van een nieuwe reus gaat meestal gepaard met traditioneel bijzondere festiviteiten. Bij de plechtige viering wordt het doopsel uitgevoerd door gewijd water over hem heen te sprenkelen. De reus krijgt bijgevolg ook een meter en peter toegewezen die beloven dat ze voor hem zullen zorgen en over zijn toekomst zullen waken. Doopsuiker en/of een geboortekaartje wordt soms ook gegeven aan genodigden als aandenken aan de doopviering. Aan deze festiviteit wordt ook vaak een stoet gekoppeld, waar andere reuzen in meewandelen. Bij gelegenheid kan de stoet naar het gemeentehuis trekken om er op ludieke wijze aangifte te doen van de nieuwe inwoner, samen met het opstellen van een geboorteakte.
Wanneer reuzen trouwen of kinderen krijgen, hoeven zij zich niet te houden aan wettelijke verplichtingen en zijn er geen natuurlijke beperkingen. Zo kan een reus op dezelfde dag geboren worden en trouwen en speelt leeftijd geen rol. Bijvoorbeeld het reuzenpaar Cambrinus en Cambrina uit Zottegem kregen in 1976 op 95-jarige leeftijd nog een tweeling. In bepaalde gemeentes vormen meerdere reuzen samen een reuzenfamilie. Het kan zijn dat er in deze families een grootvader of -moeder wordt aangeduid en net zoals bij mensen kan het gebeuren dat er een jubileum gevierd wordt. Reuzen kunnen ook een erelint of medaille op de romp verdienen wanneer ze als ambassadeur van hun gemeente een eretitel krijgen.
In de loop ter tijd zijn jammer genoeg vele reuzen in vergetelheid terechtgekomen of raakten ze beschadigd. Ook zij worden soms na hun heengaan nog eer bewezen in de vorm van een doodsbrief, overlijdensakte of begrafenisstoet.
Tenslotte bestaan er ook “eendagsreuzen”, die alleen worden gebouwd om in een bepaalde stoet of op een bepaald feest op te treden waarna ze terug afgebroken worden. Deze reuzen doorlopen de stadia van een reuzenleven niet, of in een versneld tempo.
Reuzestoeten
Reuzen zijn vaak een vaste waarde in heel wat feestelijke gebeurtenissen en stoeten, waardoor sommige stoeten hun bestaan hebben te danken aan een reus. Sommige reuzenstoeten komen voort uit een eeuwenlange traditie. Denk maar aan Katuit, een van oorsprong middeleeuwse reuzeommegang in Dendermonde. Reuzenstoeten kunnen ook van vrij recente datum zijn zoals de tweejaarlijkse reuzenstoet in Nieuwpoort waar maar liefst meer dan honderd reuzen uit binnen- en buitenland aan meedoen!
In deze stoeten bewegen de reuzen zich al dansend voort waarbij ze huppelen en rond hun as draaien, of voeren ze een echte dans uit. De dwergreuzen van Borgerhout dansen bijvoorbeeld de menuet, een 17de-eeuwse Franse dans. Het dansen met een reus is geen gemakkelijke opdracht, het vergt de nodige ervaring en behendigheid. De dansende reuzen zijn ondertussen met uitsterven bedreigd, aangezien de meeste moderne reuzen niet meer gedragen, maar voortgerold worden.
De reuzencultuur is sinds 10 juli 2015 erkent als immaterieel erfgoed.
Ben je benieuwd naar de andere reuzen in Vlaanderen? Kijk dan zeker eens op de reuzenkaart die je kan vinden op de website van histories of op de website reuzeninvlaanderen.be
